De juiste verfborstel is het halve werk

Ver terug in de tijd

Als een van de oudste gereedschappen in de ontwikkeling van de mensheid, gaat de oorsprong van de verfborstel of ‘kwast’ terug tot tienduizenden jaren voor onze tijdrekening. In de grotten van Altamira in Noord-Spanje zijn borstels gevonden die werden gemaakt van holle botten waarin dierlijk haar van verschillende lengte was ingezet. Met deze primitieve voorloper van de huidige verfkwast zijn de wereldberoemde grottekeningen gemaakt. Haar van dieren, langharige varkens in het bijzonder, hebben altijd een rol gespeeld bij het maken van borstels. Chinees varkenshaar was tot voor kort zelfs de belangrijkste grondstof. Hoewel tegenwoordig veel meer verfborstels met synthetische vezels worden verkocht, vinden we ook de varkensharen exemplaren nog steeds terug in de gereedschapskist van de vakman.

Wonder der natuur

Waarom varkenshaar uitgegroeid is tot meest gebruikte grondstof, heeft te maken met een aantal unieke eigenschappen. Varkenshaar is dikker, sterker en elastischer dan eender welk ander dierlijk haar en biedt daardoor een grote weerstand aan mechanische krachten. Om een voorbeeld te geven; één enkele varkenshaar kan meer dan 2 kg dragen zonder te breken. Bovendien is varkenshaar conisch, een eigenschap die zowel voor de vervaardiging als het uiteindelijke functioneren van de borstel onontbeerlijk is. Conisch betekent dat de haren aan de wortelzijde dikker zijn dan aan de uiteinden en er op die manier voor zorgen dat de kwast de verf kan vasthouden en bij het uitstrijken geleidelijk weer kan afgeven. De hoeveelheid verf die de borstel kan opnemen, wordt bepaald door de schubbenstructuur van de haren. Die is niet met het blote oog waarneembaar, maar speelt een rol van belang en bepaalt mee de kwaliteit. Een andere eigenschap is van varkenshaar is de gespleten punt of ‘bles’ die maakt dat de bovenzijde zacht is, waardoor we de verf gelijkmatig kunnen verdelen zonder last te hebben van kwastaanzetten. Het spreekt voor zich dat borstels na verloop van tijd aan slijtage onderhevig zijn, maar dat beïnvloedt de kwaliteit niet: het haar blijft zich immers splitsen.

Haren koken

Het maken van een borstel vergt verschillende werkgangen. Eén van de belangrijkste is het koken van de varkensharen. Iemand die de Chinese varkens ziet, merkt al snel dat de haren van nature krom zijn en dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn voor verfwerk. Daarom worden de haren gekookt vooraleer de fabrikant ze in een borstel zet. Dat koken moet lang genoeg duren om te vermijden dat de haren hun natuurlijke kromming terug aannemen als ze in aanraking komen met een vloeistof. Daarom ook dat een nieuwe varkensharen borstel nooit eerst in water mag gezet worden. Zelfs een driemaal gekookt haar gaat dan weer kromtrekken.

Zorgvuldige selectie

Niet om het even welk haar komt in aanmerking voor verwerking tot borstel. Enkel het lange haar van de rug van het dier komt in aanmerking. Haar van andere plekken zoals de buik zijn vaak korter en gebroken en niet geschikt voor verwerking tot kwasten. Ook de leeftijd van het varken, het klimaat waarin het dier opgroeit en het jaargetijde hebben invloed op de kwaliteit. Hoe meer het dier af te rekenen heeft met koude hoe dikker het haarkleed. In de koude winterperiode heeft het varken tot drie keer zo veel haar als in de zomer. Chinees varkenshaar heeft de reputatie de beste kwaliteit te leveren. Daar zijn twee redenen voor: in de eerste plaats leeft meer dan de helft van alle varkens op deze wereld in China. Maar nog belangrijker is het feit dat de dieren scharrelvarkens zijn die in alle rust in vrijheid leven.

Herkomst = kwaliteit

China is natuurlijk ook een immens groot land en niet elke regio heeft dezelfde klimatologische omstandigheden. Daarom zijn er ook verschillende kwaliteiten beschikbaar. De provincie waar het haar vandaan komt, is meteen ook de benaming van de desbetreffende kwaliteit. De beste haren inzake kracht, elasticiteit en diepe blessen komen uit Chungking en Hankow in het Chinese hoogland. De klimatologisch mildere provincies aan de kust leveren de kwaliteiten Tsingtao, Tiensin en Shanghai. Beweren dat deze zachtere haarsoorten – ze hebben ook een korte, fijne bles – minderwaardig zijn, is de waarheid geweld aandoen. Ze worden gewoon voor andere doeleinden gebruikt.

Wit, grijs en zwart

Net als de herkomst is ook de kleur een indicatie. Zwart varkenshaar levert over het algemeen de beste kwaliteit. Wit haar is iets zachter, maar nog steeds voldoende elastisch en slijtvast. Grijs haar is dan weer zeer sterk en slijtvast, maar wordt nog amper verwerkt. Het komt enkel hier en daar nog voor in robuuste radiatorkwasten en blokborstels om te ‘witten’. De kwaliteit, de haarlengte, de kleur en de ‘schaarste’ bepalen de prijs. Chungking haren zijn schaarser dan andere en dus duurder. Verder zijn er ook minder langere haren beschikbaar en is er minder zwart dan wit haar op de markt. Bovendien schakelen Chinese varkensboeren meer en meer over op de (snelle) vetmesterij naar Europees model, goed voor de efficiëntie, maar minder gunstig voor de haarproductie. En laten we niet vergeten dat vooraleer u een op het eerste zicht eenvoudig ogende borstel in handen hebt, daar een lang en arbeidsintensief proces aan voorafgaat. Ook dat weegt op de uiteindelijke prijs die de vakman betaalt.

Hoe lager het percentage 'tops', hoe goedkoper de borstel en hoe minder kwalitatief de kwast is

De haren ‘bereiden’

Het verwerkingsproces start met het reinigen en koken van het haar, gevolgd door het op lengte sorteren. In een borstel steken haren van verschillende lengte. Dat wordt in vaktermen uitgedrukt in mm, aangevuld met een bepaald percentage. Dit laatste slaat op de ‘tops’. Dat betekent dat in een borstel met indicatie ‘60 mm - 90%’ effectief 90% de haren die lengte heeft en dat er 10% korter haar in zit. Hoe lager het percentage, hoe goedkoper de borstel en hoe minder kwalitatief de kwast is. Na het sorteren van de haren volgt het scheiden van wortel en bleskanten, het mengen en verpakken van de haren. Pas dan kan de eigenlijke samenstelling van de borstel beginnen zoals de verlijming van het vulmateriaal (om haaruitval uit te sluiten) en het aanbrengen van de verkoperde of verzilverde metalen bussen en een katoenen woeling die niet loslaat. En uiteraard speelt ook de kwaliteit en de ergonomie van de steel een rol.

Synthetische ‘haren’

De jongste decennia hebben we, onder meer door de verstrengde VOS-wetgeving, een doorbraak gekend van watergedragen verven. Varkenshaar is evenwel hol is door zijn schubbenstructuur veel minder geschikt voor de verwerking daarvan. De verven kruipen in de holte van het haar en tussen de schubben en veroorzaken de beruchte ’krop’ in de borstel. Door het aanwezige water in de verf neemt ook de neiging om terug te krommen toe. Om die problemen te vermijden ontwikkelden fabrikanten speciale synthetische vezels – meestal gemaakt van polyester en nylon – die deze problemen niet kennen. Polyester vezels, meestal een samenstelling van conische en cilindrische vezels, zijn volgens experten beter dan nylon. Een correct gemaakte polyestervezel verzekert een hoge verfopname en geeft de verf ook gecontroleerd af. Ook hier speelt de (kunstmatige) bles een rol om de borstel aan de bovenzijde (uiteinde) zachter te maken en aanzetten of strepen te vermijden. Een synthetische borstel heeft enkele voordelen ten opzichte van varkenshaar. De flexibiliteit is nagenoeg gelijk aan dat van varkenshaar, maar de vezels zorgen ervoor dat de verf niet in de borstel indroogt. Als de borstel na gebruik het water wordt bewaard, gaan ze niet ‘wijd staan’ wat bij varkensharen exemplaren wel gebeurt als ze in het water worden bewaard.

De juiste borstel

Welke borstel u het best gebruikt, hangt af van de te verven oppervlakte. Hoe groter de oppervlakte, hoe groter borstel. Voor nauwkeuriger en fijner kiezen we een smal, rond exemplaar. Voor elk type ondergrond en voor ieder type verf bestaat een passende oplossing.

• Platte borstel: ‘all rounder’ voor lakken, lazuur of vernis. Geschikt voor strakke aflijningen en voor zowel het verven van trappen als vernissen van deuren.
• Ronde borstel: voor het verven van ongelijke ondergronden (bv. pleisterwerk buiten) en voor het fijnere lakwerk. Aangezien de ronde borstel een kleiner oppervlak heeft, is deze minder geschikt voor grote oppervlakken. Daarvoor gebruiken we beter de verfrol. Ook voor de afwerking van deuromlijstingen en ramen is een ronde borstel perfect geschikt.
• Puntborstel (met afgeschuinde punt): voor nauwkeurig werk op kleine oppervlaktes of complexe objecten. De ‘punt’ maakt dat we vlot langs randen, en elementen in reliëf schilderen. De borstel is ook geschikt voor het afwerken van de randen van plafonds.
• Blokborstel/vierkante borstel: de brede, rechthoekige borstel met lange haren laat toe een grote(re) hoeveelheid latex- of acrylverf op te nemen. Ideaal voor grote oppervlakken met veel structuur en oneffenheden. Dankzij de lange haren kan de verf ook goed tot in de poriën van stenen en voegen doordringen.
• Radiatorborstel: de borstel heeft een lange steel met een knik aan de bovenkant om moeilijk bereikbare plaatsen, zoals de binnenkant van een radiator, te schilderen.
• Vernisborstel: brede platte borstel met lange haren om snel en ‘vloeiend’ te schilderen.
• Penseel: voor het finetunen, ultrafijn aflijnen en retoucheren van schilderwerk.

Een nieuwe borstel

Een nieuwe borstel haal je voor het eerste gebruik best eens over schuurpapier. Rol daarna heen en weer tussen de handen. Hierdoor worden losse haartjes verwijderd. Dompel eerst tot ongeveer de helft van de haren in de verf. Strijk goed af, doop daarna telkens max. 1/3 in de verf en breng al draaiend tussen de vingers aan op het te verven oppervlak.

Bewaren of uitwassen

• Een verfborstel voor watergedragen verf kun je tijdelijk bewaren door eerst de overtollige verf af te schrapen aan de rand van de verfemmer of verfbakje en daarna de natte verfborstel in vershoudfolie of een plastic zak te wikkelen. Sluit goed af van de buitenlucht met behulp van een stuk tape.
• Een verfborstel voor solvent gedragen verf tijdelijk bewaren: ook hier eerst afschrapen en daarna in aluminiumfolie wikkelen en goed afsluiten van de buitenlucht
• Een verfborstel voor watergedragen uitwassen: vul een bokaal of bak met water en spoel de kwast in het water tot deze vrij is van natte verf.
• Een verfborstel met solvent gedragen verfresten uitwassen: vul een bokaal of bakje met White Spirit en spoel de kwast tot deze vrij is van natte verf. Nadat het uitspoelen met White Spirit, kun je verder spoelen met afwasmiddel en water.
• Tip: na een tijd zakken de verfresten in de White Spirit naar de bodem. De propere White Spirit die bovendrijft kan je afgieten en hergebruiken.